Created Παρασκευή 31 Ιανουαρίου 2025
Μετάφραση του: mind @britannica 20250131
νους, στη δυτική παράδοση, το σύμπλεγμα των ικανοτήτων που εμπλέκονται στο αντιλαμβάνεσθαι, το αναμιμνῄσκεσθαι, το θεωρείν, το αξιολογείν και το αποφασίζειν. Ο νους αντανακλάται κατά κάποιο τρόπο σε συμβάντα όπως αισθήσεις, αντιλήψεις, συναισθήματα, μνήμη, επιθυμίες, διάφορα είδη συλλογισμού, κίνητρα, επιλογές, γνωρίσματα της προσωπικότητας, και το ασυνείδητο.
Ακολουθεί μια σύντομη αντιμετώπιση του νου. Το θέμα του νου αντιμετωπίζεται σε ένα αριθμό άρθρων. Για μια φιλοσοφική αντιμετώπιση των δυτικών συλλήψεων, βλ. https://www.britannica.com/topic/philosophy-of-mind, τοπικά: https://rotenotes.neocities.org/philosophy/philosophy_of_mind_britannica_el.html. Για μια επιστημονική αντιμετώπιση των λεγόμενων νοητικών ικανοτήτων, βλ. νοημοσύνη (https://www.britannica.com/science/human-intelligence-psychology)· εκμάθηση ζώων (https://www.britannica.com/science/animal-learning)· θεωρία μάθησης (https://www.britannica.com/science/learning-theory)· μνήμη (https://www.britannica.com/science/memory-psychology)· αντίληψη (https://www.britannica.com/topic/perception)· σκέψη (https://www.britannica.com/topic/thought). Για την αντιμετώπιση των ανατολικών συλλήψεων, στο πλαίσιο των αντίστοιχων φιλοσοφικών παραδόσεων, βλ. Βουδισμός (https://www.britannica.com/topic/Buddhism)· Ινδουισμός (https://www.britannica.com/topic/Hinduism)· και τα λοιπά.
Στο βαθμό που ο νους εκδηλώνεται (manifested) σε παρατηρήσιμα φαινόμενα, έχει συχνά θεωρηθεί ως μια ιδιόρρυθμη ανθρώπινη κτήση. Ορισμένες θεωρίες, ωστόσο, θέτουν την ύπαρξη του νου σε άλλα ζώα εκτός από τον άνθρωπο. Μια θεωρία θεωρεί το νου ως μια καθολική ιδιότητα της ύλης. Σύμφωνα με μια άλλη άποψη, μπορεί να υπάρχουν υπερανθρώπινοι νόες ή νοημοσύνες, ή ένας μόνο απόλυτος νους, μια υπερβατική νοημοσύνη.
Αρκετές υποθέσεις είναι απαραίτητες για οποιαδήποτε συζήτηση της έννοιας του νου. Πρώτα είναι η υπόθεση της σκέψης ή του σκέπτεσθαι. Αν δεν υπήρχαν στοιχεία (evidence) σκέψης στον κόσμο, ο νους θα είχε ελάχιστη ή καθόλου σημασία. Η αναγνώριση αυτού του γεγονότος σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας ευθύνεται για την ανάπτυξη διάφορων θεωριών του νου. Μπορεί να υποτεθεί ότι λέξεις όπως «σκέψη» ή «σκέπτεσθαι» δεν μπορούν, λόγω της δικής τους αμφισημίας, να βοηθήσουν να οριστεί η σφαίρα του νου. Αλλά όποια και αν είναι η σχέση του σκέπτεσθαι και του αισθάνεσθαι, το σκέπτεσθαι φαίνεται —για όλους σχεδόν τους παρατηρητές— να περιλαμβάνει περισσότερα από μια απλή λήψη εντυπώσεων από έξω. Αυτή φαίνεται να είναι η άποψη αυτών που θεωρούν το σκέπτεσθαι συνέπεια του αισθάνεσθαι, καθώς και αυτών που θεωρούν τη σκέψη ως ανεξάρτητη από την αίσθηση. Και για τα δύο, το σκέπτεσθαι πάει πέρα από το αισθάνεσθαι, είτε ως επεξεργασία των υλικών της αίσθησης είτε ως μια πρόσληψη (apprehension) αντικειμένων που είναι εντελώς πέρα από τις αισθήσεις.
Η δεύτερη υπόθεση που φαίνεται να είναι μια κοινή ρίζα όλων των συλλήψεων του νου είναι αυτή της γνώσης ή του γνωρίζειν. Αυτό μπορεί να αμφισβητηθεί με το σκεπτικό ότι, εάν υπήρχε αίσθηση χωρίς καμία μορφή σκέψης, κρίσης ή συλλογισμού, θα υπήρχε τουλάχιστον μια στοιχειώδης μορφή γνώσης—κάποιος βαθμός συνείδησης ή επίγνωσης από ένα πράγμα ή άλλο. Αν αναγνωρίσουμε την ισχύ αυτής της ένστασης, φαίνεται, ωστόσο, αλήθεια ότι η διάκριση μεταξύ αλήθειας και ψεύδους και η διαφορά μεταξύ γνώσης, λάθους και άγνοιας ή μεταξύ γνώσης, πεποίθησης και γνώμης δεν ισχύουν για τις αισθήσεις σε πλήρη απουσία σκέψης. Οποιαδήποτε κατανόηση της γνώσης που περιλαμβάνει αυτές τις διακρίσεις φαίνεται να υπονοεί το νου για τον ίδιο λόγο που υπονοεί τη σκέψη. Υπάρχει μια περαιτέρω εμπλοκή του νου στο γεγονός της αυτογνωσίας. Το αισθάνεσθαι μπορεί να είναι επίγνωση ενός αντικειμένου, και σε αυτόν τον βαθμό μπορεί να είναι ένα είδος γνωρίζειν, αλλά ποτέ δεν έχει παρατηρηθεί ότι οι αισθήσεις μπορούν να αισθανθούν τον, ή να αποκτήσουν επίγνωση του εαυτού τους.
Η σκέψη φαίνεται να είναι όχι μόνο αντανακλαστική (reflective) αλλά και αναστοχαστική (reflexive), δηλαδή ικανή να θεωρήσει τον εαυτό της, να ορίσει τη φύση του σκέπτεσθαι, και να αναπτύξει θεωρίες του νου. Αυτό το γεγονός για τη σκέψη—η αναστοχαστικότητά της—φαίνεται επίσης να είναι ένα κοινό στοιχείο σε όλες τις σημασίες του «νου». Μερικές φορές αναφέρεται ως «η αναστοχαστικότητα της νόησης», ως «η αναστοχαστική δύναμη της κατανόησης», ως «η ικανότητα της κατανόησης να αναστοχάζεται τα δικά της ενεργήματα» ή ως «αυτοσυνείδηση». Όποια κι αν είναι η διατύπωση, ένας κόσμος χωρίς αυτοσυνείδηση ή αυτογνωσία θα ήταν ένας κόσμος στον οποίο η παραδοσιακή σύλληψη του νου μάλλον δεν θα είχε προκύψει.
Η τρίτη υπόθεση είναι αυτή του σκοπού (purpose) ή της πρόθεσης (intention), του σχεδιασμού ενός τρόπου δράσης με πρόγνωση του στόχου της ή της εργασίας με οποιονδήποτε άλλο τρόπο προς έναν επιθυμητό και προβλεπόμενο σκοπό. Όπως και στην περίπτωση της αισθητικότητας, τα φαινόμενα της επιθυμίας δεν δηλώνουν, χωρίς περαιτέρω προσδιορισμό, την επικράτεια του νου. Σύμφωνα με τη θεωρία της φυσικής επιθυμίας, για παράδειγμα, οι φυσικές τάσεις ακόμη και άψυχων και αναίσθητων πραγμάτων είναι εκφράσεις επιθυμίας. Αλλά δεν είναι με αυτή την έννοια της επιθυμίας που η υπόθεση του σκοπού ή της πρόθεσης λαμβάνεται εδώ ως απόδειξη του νου.
Είναι μάλλον στο επίπεδο της συμπεριφοράς των ζωντανών πραγμάτων που ο σκοπός φαίνεται να απαιτεί έναν παράγοντα πέρα και πάνω από τις αισθήσεις, περιορισμένες όπως είναι να παρουσιάσουν εμφανίσεις. Δεν μπορεί να βρεθεί στα πάθη, που έχουν τον ίδιο περιορισμό με τις αισθήσεις, γιατί αν δεν ελεγχθούν τείνουν προς την άμεση συναισθηματική εκκένωση. Αυτός ο παράγοντας, που ζητείται από την κατεύθυνση της συμπεριφοράς προς μελλοντικούς σκοπούς, είναι είτε ένα στοιχείο κοινό για όλες τις σημασίες του «νου» είτε είναι τουλάχιστον ένα στοιχείο που σχετίζεται με το νου. Μερικές φορές αποκαλείται η ικανότητα της βούλησης — η ορθολογική επιθυμία ή η διανοητική όρεξη. Μερικές φορές αντιμετωπίζεται ως ενέργημα βούλησης, το οποίο, μαζί με το σκέπτεσθαι, είναι μία από τις δύο κύριες δραστηριότητες του νου ή της κατανόησης· και μερικές φορές η σκοπιμότητα (purposiveness) θεωρείται η ίδια η ουσία της νοητικότητας (mentality).
Αυτές οι υποθέσεις—σκέψη, γνώση ή αυτογνωσία και σκοπός—φαίνονται να είναι κοινές για όλες τις θεωρίες του νου. Περισσότερο από αυτό, φαίνεται να είναι παραδοχές που απαιτούν την ανάπτυξη της σύλληψης. Η σύγκρουση των θεωριών σχετικά με το τι είναι ο ανθρώπινος νους, ποια δομή έχει, ποια μέρη ανήκουν σε αυτόν, και σε ποιο σύνολο ανήκει, δεν περιλαμβάνει ολόκληρη τη γκάμα της διαμάχης επί του θέματος. Ωστόσο, αρκετά είναι κοινά σε όλες τις θεωρίες του νου ώστε να επιτρέπουν τη διατύπωση ορισμένων άλλων ερωτημάτων: Πώς ο νους λειτουργεί; Πώς κάνει ό,τι είναι το έργο του, και με ποιες εγγενείς τελειότητες ή ελαττώματα; Ποια είναι η σχέση του νου με την ύλη, με τα σωματικά όργανα, με τις υλικές συνθήκες ή του ενός νου με έναν άλλο (βλ. δυϊσμός νου-σώματος (https://www.britannica.com/topic/mind-body-dualism)); Είναι ο νους κοινό κτήμα ανθρώπων και ζώων ή είναι ό,τι μπορεί να ονομαστεί νους στα ζώα σαφώς διαφορετικός από τον ανθρώπινο νου; Υπάρχουν νόες ή ένας νους στην ύπαρξη εκτός από τον άνθρωπο και ολόκληρο τον κόσμο της σωματικής ζωής; Ποια είναι τα όρια της λεγόμενης τεχνητής νοημοσύνης, της χωρητικότητας των μηχανών για την εκτέλεση λειτουργιών που συνδέονται γενικά με το νου;
Η κατανοησιμότητα των θέσεων που ελήφθησαν στις συζητήσεις αυτών των ζητημάτων εξαρτάται σε κάποιο βαθμό από τις αποκλίνουσες συλλήψεις για τον ανθρώπινο νου από τις οποίες πηγάζουν. Τα συμπεράσματα που προέκυψαν σε πεδία όπως η θεωρία της γνώσης (βλ. επιστημολογία (https://www.britannica.com/topic/epistemology, τοπικά: https://rotenotes.neocities.org/philosophy/epistemology_britannica_el.html)), η μεταφυσική (τοπικά: https://rotenotes.neocities.org/philosophy/Metaphysics_britannica_el.html), η λογική, η ηθική, και η φιλοσοφία της θρησκείας, είναι όλα σχετικά με τη φιλοσοφία του νου (τοπικά: https://rotenotes.neocities.org/philosophy/philosophy_of_mind_britannica_el.html)· και τα συμπεράσματά της, με τη σειρά τους, έχουν σημαντικές επιπτώσεις σ΄αυτά τα πεδία. Επιπλέον, αυτή η αμοιβαιότητα ισχύει επίσης και για τις σχέσεις της με τέτοιους εμπειρικούς επιστημονικούς κλάδους, όπως η νευρολογία, η ψυχολογία, η κοινωνιολογία και η ιστορία.
Brian Duignan (https://www.britannica.com/editor/Brian-Duignan/6469).